LUẬN VỀ NGHĨA LÝ CỦA CÂU "TAM DƯƠNG KHAI THÁI"

 

     Tính ra khắp cõi Á Đông, thấy đâu đâu cũng chúc tụng nhau bằng câu “Tam dương khai thái, vạn tượng canh tân” mỗi dịp tết đến xuân về. Xét rằng ai đưa ra câu chúc đấy, vào năm nào thì khó mà tra cho tỏ, tuy nhiên nguồn gốc nghĩa lý thì khá rõ ràng, chỉ có điều dân ta bây giờ dùng nền tảng học thức khác xưa, khiến cho cái nền Nho học và thuật số của tiền nhân không tiếp cận được với đại chúng, thành ra dùng câu chữ của tiền nhân nhưng lại không hiểu được nghĩa lý bên trong, chỉ biết thấy có vần điệu thì dùng, thấy có chứa cái tốt đẹp nên đem ra chúc tụng mà thôi.

 

     Nay xét ra thì thấy rằng câu chúc này bắt nguồn từ Kinh Dịch, một trong Ngũ Kinh, là nền tảng học thức lập thân của cha ông nước ta cũng như của cái văn minh Phương Đông này vậy.

     Nguyên trong Kinh Dịch có quẻ Địa thiên thái, là quẻ thứ mười một, thuộc phần Thượng kinh. Với hình tượng quái Càn ở dưới, quái Khôn ở trên. Càn là Dương khí, có tính phi thăng lên trên, còn quẻ Khôn là Âm khí, có tính giáng hạ xuống dưới, bởi vậy âm dương mới gặp nhau mà dung hòa, hóa sinh và dung dưỡng vạn vật. Cho nên quẻ Địa thiên thái mới mang hàm nghĩa của sự cát tường, hanh thông là vì thế.

 

     Còn tại sao lại dùng câu chúc này vào dịp tết đến xuân về thì phải khảo lại từ Tịch quái mười hai thời, cũng là nghĩa lý âm dương tiêu trưởng theo từng thời gian trong năm vậy.

 

     Đại để, Tịch quái của mười hai tháng như sau:

Tháng giêng phối quẻ Địa thiên thái.

Tháng hai phối quẻ Lôi thiên đại tráng.

Tháng ba phối quẻ Trạch thiên quải.

Tháng tư phối quẻ Bát thuần càn.

Tháng năm phối quẻ Thiên phong cấu.

Tháng sáu phối quẻ Thiên sơn độn.

Tháng bảy phối quẻ Thiên địa bĩ.

Tháng tám phối quẻ Phong địa quán.

Tháng chín phối quẻ Sơn địa bác.

Tháng mười phối quẻ Bát thuần khôn.

Tháng một phối quẻ Địa lôi phục.

Tháng chạp phối quẻ Địa trạch lâm.

 

     Như vậy ta thấy quẻ Địa thiên thái được phối vào tháng giêng. Đây là quẻ tam dương, chủ về hanh thông, thuận lợi, cát tường như ý, âm dương hài hòa, hóa sinh và dung dưỡng vạn vật. Bởi ngày tết Nguyên đán là khởi đầu mùa xuân, khởi đầu năm mới nên người xưa mới chúc nhau câu “Tam dương khai thái, vạn tượng canh tân”, lấy nghĩa lý của quẻ Địa thiên thái trong Kinh Dịch để cầu chúc nhau mọi việc thông thuận, có sự cải tiến vậy.

 

     Người ta lại lấy gốc tích trên để mà ẩn dụ vào trong những tác phẩm văn chương, nhạc họa để đem tặng nhau hoặc dành tặng cho bản thân và gia đình trong những dịp tết đến xuân về. Ví như bức tranh dưới đây vẽ khung cảnh mùa Xuân với hoa Đào nở tươi thắm cùng 2 con gà trống đang đón mừng Nguyên đán dưới ánh mặt trời tươi sáng.

 

     Bức tranh được đặt tên là “Tam dương khai thái”, cùng bài thơ, nguyên tác được đề trên vách điện Thái Hòa ở Cố đô Huế. Thơ rằng:

 

Hà xứ Xuân sinh tảo

Xuân sinh chấn thì phong

Tam dương khai thái tịnh

Tứ hải lý tường đồng

 

     Lượng Thiên Xích dịch như sau:

 

Nơi nào Xuân đến sớm

Gió Xuân phơi phới bay

Vận thái bình rộng mở

Bốn biển hưởng an hòa

 

     Tranh này dựa vào tích viết về hai vị Thần là Thần Đồ (神荼) và Úc Luật (郁壘) trong sách “Tam giáo nguyên lưu sưu thần đại toàn”. Truyền thuyết kể rằng: Tại núi Độ Sóc ngoài Đông Hải có một cây đào lớn, cành nhánh uốn cong, lá tươi tốt um tùm, tán lá vươn dài đến 3000 dặm. Trên cây có một con gà trống vàng, cứ đến giờ giấc nhất định là sẽ gáy vang, kéo Mặt trời lên cao. Các con gà trống khác trong Nhân gian cảm ứng từ gà vàng mà đồng thanh cất tiếng gáy khắp nơi. Quỷ ma bị ánh dương quang xua đuổi mà tiêu tán đi hết.

 

     Dưới gốc cây đào có hai vị Thần phanh ngực áo, tay cầm kiếm, tóc dựng ngược như sừng, chân mày nhô cao, đỉnh đầu như gò, mày ngang mắt dọc, nụ cười ẩn chứa sát cơ. Một người tên là Thần Đồ, người kia tên là Úc Luật. Họ đứng dưới gốc cây đào, quan sát hành tung của bách quỷ. Ma quỷ nào gây hại Nhân gian, liền bị hai Thần dùng dây trói lại, đem cho Bạch hổ ăn thịt. Về sau người ta liền lấy gỗ cây đào, chạm khắc hình tướng hai vị Thần đó lên rồi treo trước cửa để trừ tà ma. Hai vị trở thành Môn Thần (Thần trấn cửa) từ đó.

     Dần dần lại giản tiện đi, mỗi dịp đầu năm mới, người ta dùng giấy vẽ chân dung hai Thần, đem dán trên cánh cửa. Lại bẻ cành hoa đào về bày trong nhà. Như thế cũng có tác dụng trừ tà. 

 

     Vậy tại sao tranh vẽ mặt trời và hai con gà trống lại được đặt tên là Tam dương khai thái? Đó là bởi con gà là cầm tinh của tú Mão trong Nhị thập bát tú vậy. Tú Mão, tên đầy đủ là Mão Nhật Kê (昴日雞), tên đó là tổng hợp của Kinh tinh – Vĩ tinh – Cầm tinh. Có thể hiểu nôm na tú Mão (昴) thuộc Thái dương (日) cầm tinh con gà (雞). Vì vậy hai con gà trống cùng với Mặt trời hợp thành hình tượng Tam dương (ba hào Dương của quái Càn). Vừa mang ý nghĩa khai mở vận hội thái bình hưng thịnh, lại vừa tróc quỷ trừ tà.

 

     Dân gian từ xa xưa cũng đã dùng hình tượng gà trống để diễn đạt ý nghĩa và mong cầu vận hội hanh thông. Như ở làng tranh Đông Hồ có bức Tam dương khai thái.

    Hoặc tranh Đại cát nghinh xuân. Trên tranh đề hai câu “Nhật minh tam tác thụy, Dạ xướng ngũ canh hòa”.

     Làng tranh Kim Hoàng ở xã Vân Canh, huyện Hoài Đức, Hà Nội có bộ tranh Thần kê.

     Bức bên phải viết:

 

Thần kê ngũ đức thái phượng hình

Hạng thượng côn cương đẩu hoán thanh

Quỷ khốc thần kinh tà tẩu tán

Trấn chi môn hộ thọ trường sinh

 

     Tạm dịch: 

Gà thần dung mạo giống Phượng hoàng

Cổ vươn đầu nghểnh gáy thật vang

Quỷ khóc, thần kinh, ma sợ hãi

Giữ yên gia đạo, thọ, trường sinh

 

     Bức bên trái viết:

 

Đông phương di hiệu thực tà thần

Kim cự hoa quan ngũ thái văn

Hộ hộ khả lệnh quần quỷ tị

Môn môn trùng khánh vạn niên xuân

 

     Tạm dịch: 

Gà thần phương Đông nuốt quỷ ma

Cựa cứng như sắt, mào như hoa

Canh cửa khiến yêu ma tan biến

Sảnh đường rạng rỡ nếp nhà yên

 

     Chữ trên bùa là: “ Sắc lệnh – Úm – Thần kê sát quỷ”.

 

     Những bức tranh trên đều là tranh chúc tụng, thường treo mỗi dịp tết đến xuân về để mong cầu bình an và xua đuổi tà ma quấy nhiễu. Qua đó có thể thấy người Việt từ xa xưa đã rất uyên bác trong học thuật vậy.

 

     Người Trung Hoa lại chuộng cách chơi chữ đồng âm dị nghĩa, thường vẽ tranh 3 con dê đang ung dung gặm cỏ, đặt tên tranh đó là Tam dương khai thái. Vì chữ 羊(Yáng) tiếng Hán Việt là “Dương”, nghĩa là con dê, đồng âm với chữ 陽 (Yáng) tiếng Hán Việt là “Dương”, nghĩa là Mặt trời, khí dương. Vì thế vẽ tranh 3 con dê (三羊 san yáng: Tam dương) để tượng trưng cho quẻ Tam dương (三陽) Địa thiên thái. Đó đơn giản chỉ là cách chơi chữ, Không có ẩn tàng triết lý gì bên trong bức tranh cả.

     Trên đây là một vài kiến giải gốc tích của câu “Tam dương khai thái”, đồng thời làm rõ hơn nghĩa lý của những tác phẩm thi họa dân gian có liên quan.

 

LƯỢNG THIÊN XÍCH